Birinci ulusal mimarlık akımı, 20. yüzyılın başlarında osmanlı i̇mparatorluğu'nun son dönemlerinde ortaya çıkan ve türkiye cumhuriyeti'nin ilk yıllarında da etkisini sürdüren özgün bir mimari yaklaşımdır. Bu akım, osmanlı-(bkz:türk mimarisi)nin geleneksel unsurlarını modern yapım teknikleriyle birleştirerek milli bir mimari kimlik oluşturma çabasının ürünüdür.
Akımın öncüleri arasında (bkz:mimar kemaleddin), (bkz:vedat tek) ve (bkz:arif hikmet koyunoğlu) gibi mimarlar yer alır.
birinci ulusal mimarlık akımının ortaya çıkışı, osmanlı i̇mparatorluğu'nun son dönemlerinde yaşanan siyasi ve kültürel değişimlerle yakından ilişkilidir. 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında, batılılaşma hareketlerinin etkisiyle mimarlıkta da eklektik ve (bkz:art nouveau) gibi batı kaynaklı üsluplar yaygınlaşmıştı. ancak, milliyetçilik akımlarının güçlenmesiyle birlikte, özgün bir "milli mimari" yaratma fikri de gündeme gelmiştir. sibel bozdoğan, "modernizm ve ulusun i̇nşası" adlı eserinde bu dönemi şöyle değerlendirir: "birinci ulusal mimarlık akımı, batılılaşma ve milliyetçilik arasındaki gerilimi, geleneksel formları modern tekniklerle yeniden yorumlayarak aşmaya çalışmıştır."
birinci ulusal mimarlık akımının en belirgin özelliklerinden biri, selçuklu ve (bkz:osmanlı mimarisi)nden alınan elemanların kullanımıdır. geniş saçaklar, çıkmalar, kubbeler, kemerler ve sivri tonozlar gibi geleneksel mimari öğeler, modern yapı teknikleriyle birleştirilerek yeni bir sentez oluşturulmuştur. doğan kuban, "türk ve i̇slam sanatı üzerine denemeler" adlı kitabında bu konuya şöyle değinir: "birinci ulusal mimarlık akımı, geçmişin mimari dilini yeni bir bağlamda yeniden canlandırma çabasıydı."
cephe tasarımında simetri ve anıtsallık, akımın diğer önemli özellikleridir. yapıların cepheleri genellikle simetrik bir düzende tasarlanmış, giriş bölümleri anıtsal portallerle vurgulanmıştır. taş kaplama veya kesme taş görünümlü sıva kullanımı da cephelere karakteristik bir görünüm kazandırmıştır. afife batur, "a concise history: architecture in turkey during the 20th century" adlı çalışmasında şöyle der: "birinci ulusal mimarlık akımının cephe tasarımları, osmanlı klasik dönem mimarisinin anıtsallığını ve simetrisini modern bir yorumla yeniden ele almıştır."
süsleme, birinci ulusal mimarlık akımında önemli bir rol oynar. geleneksel türk süsleme sanatlarından alınan motifler, yapıların cephelerinde ve iç mekânlarında kullanılmıştır. çini panolar, kalem işi süslemeler, ahşap ve taş oyma işçilikleri bu akımın karakteristik özelliklerindendir. yıldırım yavuz, "i̇mparatorluktan cumhuriyete mimar kemaleddin: 1870-1927" adlı eserinde şu gözlemi paylaşır: "geleneksel süsleme unsurlarının kullanımı, yapılara milli bir kimlik kazandırmanın yanı sıra, zanaat geleneğinin de sürdürülmesini sağlamıştır."
birinci ulusal mimarlık akımı, yeni yapı malzemelerini ve teknolojilerini de kullanmıştır. betonarme ve çelik konstrüksiyon gibi modern yapım teknikleri, geleneksel formlarla birleştirilerek uygulanmıştır. bu yaklaşım, akımın modernleşme çabalarıyla geleneksel değerleri birleştirme amacını yansıtır. i̇nci aslanoğlu, "erken cumhuriyet dönemi mimarlığı" adlı kitabında bu konuya şöyle değinir: "birinci ulusal mimarlık akımı, geleneksel formları modern yapı teknolojileriyle yeniden yorumlayarak, geçmiş ile gelecek arasında bir köprü kurmaya çalışmıştır."
akımın etkili olduğu dönemde inşa edilen yapılar arasında kamu binaları, bankalar, okullar ve tren istasyonları önemli bir yer tutar. örneğin, (bkz:ankara palas oteli), i̇stanbul büyük postane binası ve gazi eğitim enstitüsü bu akımın önemli örnekleri arasındadır. bu yapılar, yeni kurulan türkiye cumhuriyeti'nin modern yüzünü temsil ederken, aynı zamanda milli kimliği de vurgulamaktaydı. (bkz:uğur tanyeli), "mimarlığın aktörleri: türkiye 1900-2000" adlı çalışmasında şöyle der: "birinci ulusal mimarlık akımı, yeni devletin kimliğini mimari bir dille ifade etme çabasının ürünüydü."
birinci ulusal mimarlık akımı, 1930'ların ortalarına kadar etkisini sürdürmüş, ancak daha sonra modernist akımların etkisiyle geri planda kalmıştır. bununla birlikte, bu akım türk mimarlık tarihinde önemli bir yere sahiptir ve sonraki dönemlerde ortaya çıkan milli mimari arayışlarına da ilham kaynağı olmuştur. (bkz:atilla yücel), "pluralism takes command: the turkish architectural scene today" adlı makalesinde şu değerlendirmeyi yapar: "birinci ulusal mimarlık akımı, türk mimarlığında modernlik ve gelenek arasındaki diyaloğun ilk sistematik denemesi olarak görülebilir."
